TBMM Başkanı Numan Kurtulmuş, Özbekistan‘ın Hive kentinde İslam İşbirliği Gençlik Forumu (ICYF) tarafından düzenlenen ‘Türk Dünyasının Yükselen Yıldızı Olarak Gençlik: Ortak Mirasımız, Ortak Geleceğimiz’ temalı konferansta konuştu.
Kurtulmuş konuşmasında, tarihin kıymetli dönüm noktalarından birinin yaşandığını, bilhassa son on yıllar içerisinde dünyada ortaya çıkan gelişmelerin, ‘Türk dünyasını topyekun yükselen bir yıldız olarak ortaya koyduğunu’ belirtti.
ESKİ ÖZBEK DIŞİŞLERİ BAKANININ SÖZLERİ
Bu kelamlar, Türk Devletler Teşkilatı (TDT) üyesi Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan‘ın (gözlemci), I. AB-Orta Asya Zirvesi‘nin akabinde Güney Kıbrıs lehine şartlar içeren bir bildirinin altına imza atmalarının çabucak akabinde geldi.
Oysa çok da uzak olmayan tarihlerde, bu devletlerin Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti‘ni (KKTC) tanıyacağı ve Ankara’nın bu tarafta bir efor içerisinde olduğu konuşuluyordu.
Zirvenin akabinde ulaştığımız, Şanghay İşbirliği Örgütü‘nün eski genel sekreteri ve Özbekistan eski Dışişleri Bakanı Vladimir Norov bu duruma şu sözlerle açıklık getirdi:
“Özbekistan, bağımsızlığını kazandığı birinci günden itibaren tüm ülkelerin toprak bütünlüğü ve egemenliğine hürmet gösterilmesi konusunda güçlü bir tavır benimsemiştir. Bu nedenle KKTC’yi tanımamaktadır…”
Fakat bu kararın gerisinde, yalnızca ‘toprak bütünlüğüne saygı’ olmadığı gerçeği, sayılar ve istatistikler ortaya döküldüğünde netleşiyor.
AB, ORTA ASYA’YA NELER VAAT EDİYOR?
Türk devletlerinin Kıbrıs konusundaki tavrını anlamak için öncelikle AB’nin Türkmenistan dışındaki dört Orta Asya ülkesiyle hayata geçirdiği, ‘Gelişmiş Ortaklık ve İş Birliği Anlaşmaları’ (EPCA) ile 2021 yılında Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi’ne alternatif olarak kurulan ‘Küresel Geçit Projesi’ni anlamak gerekiyor.
AB’nin Orta Asya stratejisinin kronolojik gelişimi şu biçimde oldu:
- 2007: Birinci Orta Asya stratejisi kabul edildi.
- 2019: ‘Daha Güçlü Bir Paydaşlık İçin Yeni Fırsatlar’ başlıklı güncelleme yapıldı.
- 2021: Çin’in Nesil ve Yol Teşebbüsü’ne alternatif olarak ‘Küresel Geçit Projesi’ (300 milyar avro bütçeli yatırım planı) başlatıldı.
- 2023: ‘AB ile Orta Asya Ortasındaki Bağların Derinleştirilmesine Yönelik Ortak Yol Haritası’ kabul edildi.
Avrasya İncelemeleri Merkezi (AVİM) tarafından, 8 Nisan’da yayınlanan AB-Orta Asya Doruğu’na ait değerlendirmede yer alan bilgilere nazaran, ‘Küresel Geçit Projesi’ şimdi çok yeni olmasına rağmen, Orta Asya’daki direkt yabancı yatırımların yüzde 40’ından fazlası AB kaynaklı.
Bunlar dışında;
AB, 2024 yılında Trans-Hazar Milletlerarası Ulaştırma Rotası projelerine 10 milyar avro yatırım taahhüdünde bulundu. 4 Nisan da gerçekleştirilen son tepede ise ulaşım, güç, değerli madenler ve dijital projeler için toplam 12 milyar dolarlık yeni yatırım paketi açıklandı.
Türk medyasında, sırf buz dağının görünen yüzü olan 12 milyar dolarlık bu paket yer aldı. Meğer bütün bu dataları bir ortada değerlendirdiğimizde ve yanına, Güney Kıbrıs’ın, 2026’nın birinci yarısında AB Kurulu’na başkanlık yapacak olduğu gerçeği eklendiğinde tablo netleşiyor.
ÇİN, EN BÜYÜK TİCARET ORTAĞI
Yatırımlardan kelam açmışken; İçinde bulunduğumuz 2025 yılı prestijiyle Orta Asya’da ekonomik ve siyasi tesiri besbelli halde artan ve bölgedeki en büyük ticari aktör pozisyonunda olan Çin’den kelam etmeden olmaz.
2023 yılında Çin ile Orta Asya ülkeleri ortasındaki ticaret hacmi bir evvelki yıla nazaran yüzde 27 büyüyerek 89,4 milyar dolara ulaştı. Bu da Çin’i, bölgenin en büyük ticaret ortağı haline getirdi.
- Çin’in Kazakistan ile ticareti, 2024 sonunda yüzde 9 artış göstererek 43,8 milyar dolara çıktı. Kazakistan’ın Çin’e ihracatı ise yüzde 9 artarak 15,8 milyar dolara yükseldi.
- Çin’in Özbekistan‘ın dış ticaretindeki hissesi 2023 yılında, 13.7 milyar dolarla yüzde 21,9’a çıktı.
- Kırgızistan ile Çin ortasındaki ticaret hacmi son datalara nazaran 5,5 milyar dolara ulaştı.
- Öte yandan Çin, üst üste 13. yıldır Türkmenistan’ın en büyük ticaret ortağı olmaya devam ediyor; ikili ticaret 2024’te 10,65 milyar dolara ulaştı.
Mayıs 2023’te Xi’an’da Çin-Orta Asya Zirvesi düzenlendi. Bu dorukta Çin, Orta Asya ülkelerine toplam 26 milyar dolarlık finansman ve yardım kelamı verdi.
TÜRKİYE NE DURUMDA?
Semerkand deklarasyonu ile birlikte Astana, Taşkent, Bişkek ve Aşkabat idareleri, ‘Ankara ile yakınlaşmanın, Brüksel ile bağlantılarda sorun yaratma ihtimalinin belirdiği noktada dondurulabileceği’ bildirisini net bir formda vermiş görünüyor.
Moskova merkezli Eurasian Daily‘de yer alan hususa ait bir tahlile nazaran, şayet Türkiye’nin mevcut ekonomik ve siyasi durumu daha istikrarlı olsaydı, Kıbrıs çatlağı muhtemelen ortaya çıkmazdı. Lakin Erdoğan bir taraftan ekonomik kriz öteki taraftan da iç siyasette muhalefet ile gayret etmek durumunda.
Gelelim, Türkiye’nin Orta Asya’daki ekonomik atılımlarına:
11 Kasım 2022’de Semerkant’ta düzenlenen 9. TDT Zirvesi‘nde, 500 milyon dolar başlangıç sermayesiyle kurulan Türk Yatırım Fonu (TYF), Bugün Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ekonomik işbirliğinin en somut adımlarından birini oluşturuyor.
İlk olarak 12 Kasım 2021’deki 8. İstanbul Zirvesi‘nde gündeme gelen, Kazakistan’ın Türkistan bölgesinde kurulması planlanan TURANSEZ‘in resmi açılışının 2025 yılında gerçekleştirilmesi bekleniyor.
Şimdi, istatistiklere bir göz atalım;
- Türkiye ile Özbekistan ortasındaki ticaret hacmi, 2024’te 3,5 milyar dolara ulaştı. Özbekistan’da 1900 Türk firması faaliyette. Bunların da yatırımları yaklaşık 1,7 milyar dolar düzeyinde.
- Kırgızistan ile ticaret hacmi 2024 datalarına nazaran 2 milyar dolara yaklaşıyor.
- Türkiye ile Kazakistan ortasındaki ticaret hacmi 6 milyar doları aşarken Kazakistan, Türkiye’den 380 milyon dolar civarında direkt yatırım çekiyor. (NOT: Güney Kıbrıs‘ın Kazakistan iktisadına yaptığı yatırımların hacmi 227 milyon dolar seviyesinde)
- Türkiye ile Türkmenistan ortasındaki ticaret hacmi ise 2,7 milyar dolara yaklaşırken, karşılıklı yatırımlar 200 milyon doların üzerinde.
‘DEĞİŞİM’ KAÇINILMAZ…
Orta Asya’ya dair yeni datalar, bölgenin bir cazibe merkezi haline geldiğini ve ekonomik açıdan yükseldiğini net biçimde ortaya koymakta. Lakin bu yükselişte Türkiye’nin ne ölçüde hisse sahibi olduğu ve sahiden bir dinamo rolü üstlenip üstlenemeyeceği önemli bir tartışma konusu.
Çin’in 89,4 milyar dolarlık ticaret hacmi ve milyarlarca dolarlık bölgesel yatırım taahhütleri ile Avrupa Birliği’nin Orta Asya üzerindeki stratejik ekonomik atakları, bölgenin geleceğinde kimlerin belirleyici olabileceği konusunda ipuçları vermekte.
Öte yandan, vatandaşların ağır ekonomik şartlar altında ezildiği, muhalefet başkanlarının tutuklandığı bir ülkede dış siyaset üzerinden hamasi muvaffakiyet anlatılarıyla günü kurtarmanın, uzun vadeli çıkarlar açısından gerçekçi bir strateji olmadığı görülmekte.
Türkiye’nin, bu rekabette tartısını arttırabilmesi için mevcut ekonomik kırılganlıklar, yüksek enflasyon ve iç siyasi kutuplaşmalar karşısında önemli yapısal ıslahatlara muhtaçlığı duyduğu düşünülmekte.
Gerçek ve kalıcı bir dış siyaset başarısı için, Türkiye’nin içeride demokratik standartlarını ve ekonomik direncini güçlendirmesi; dış siyasette ise şeffaf, stratejik ve ölçülü bir diplomasi anlayışı benimsemesi; şayet olmuyorsa ‘değişmesi’ artık kaçınılmaz hale gelmiştir.
