ABD’nin Colorado Springs bölgesindeki 2019 Uzay Sempozyumu’nun son oturumunda iştirakçiler, ABD Hava Kuvvetlerinde çalışmış ve ABD Ulusal Coğrafik İstihbarat Ofisinde (NGA) yönetici olan birinin konuşmasını dinlemek üzere dev bir balo salonuna itinasız dağılmıştı. Panel başlığında konuşmanın konusunun “Girişim Bozma” olduğu yazıyordu. İzleyicilerden gelen dobra bir soru panel iştirakçilerini kıvrandırana kadar sunum tıpkı başlığı üzere anlaşılmaz geliyordu.
Soruyu soran kişi, askeri topluluk ile istihbarat topluluğunun kullandığı algoritmaların dataları yorumlama ve bu tahlile nazaran harekete geçme bakımından ne kadar âlâ duruma geldiğini merak etmişti. Özel uydu sanayisinin, uzayda fotoğrafları çekildikten kısa müddet sonra kargo gemilerindeki nakliye konteynerlerinin ve otoparklardaki otomobillerin ölçüsünü sayabilen yazılımlarının olduğunu belirtmişlerdi. “ABD Savunma Bakanlığının ne vakit gerçek vakitli, otomatikleştirilmiş global bir muhabere nizamı olacak?” diye sormuşlardı.
Popular Science Türkçe’nin aktardığına nazaran NGA Bilim ve Metodoloji Bürosu başkanı Chirag Parikh, “Bu mükemmel bir soru” dedi. “Bu noktada bir sürü ve aslında çok güzel bâtın yanıt var.”
Duraksadı ve koltuğunda kıpırdandı. “Sıradaki soru?” dedi, gülümseyerek. Ama “coğrafi istihbaratın” artık nasıl yalnızca uydulardan gelen fotoğraflar manasına gelmediğini anlatarak konuşmaya devam etti. Bir vakit ve pozisyon damgası içeren her şey manasına geliyordu bu; ve tüm o ıvır zıvır bilgileri birleştirme teşebbüsü olan rastgele bir şey.
Ardından Parikh aslında o soruya karşılık verdi: Bu ne vakit yaşananları neredeyse anında anlamaya ve strateji geliştirmeye dönüşecekti?
“Şimdi değilse bile” dedi, “çok yakında.”
Sentient doymak bilmeyen bir tahlil aracı (en azından o denli olmayı hedefliyor)
Parkih, bu çeşitten otonom, gerçek vakitli yorumlamaya yardımcı olabilecek rastgele bir programdan bahsetmedi. Ancak Sentient biçiminde isimlendirilen bir teşebbüsün bu türlü kabiliyetleri var. ABD Ulusal Bilgi Toplama Ofisinin (NRO) bir eseri olan Sentient her tıp bilgiyi yutma, geçmişi ve şimdiki vakti manaya, geleceği kestirim etme ve o geleceğin en enteresan kısımları hangileri olacaksa uyduları oraya yönlendirme kabiliyetine sahip, doymak bilmeyen bir tahlil aracı (en azından bu türlü olmayı hedefliyor).
İdealde bu durum, uydu merkezli NRO’nun paydaşlık yaptığı NGA üzere başka tertiplerde çalışan insan analistlerin işlerini kolaylaştırır.
Birkaç konuşma ve sunumda yapılan muğlak imalar haricinde Sentient’e şimdiye dek bir devlet sırrı üzere davranmışlardı. Lakin birkaç yıl evvel yayımlanan evraklar (pek birden fazla evvelden zımnî yahut çok zımnî olarak sınıflandırılmış), programın amaçları, ilerleyişi ve eriştiği yer konusunda yeni ayrıntıları açığa çıkarıyor.
Sentient’le ilgili araştırmalar, dairenin Sentient Teşebbüsü için resmi bir rapor talebi gönderdiği 2010 yılının Ekim ayından beri devam ediyor. Bir sunumda programın Ar-Ge’sindeki birinci mihenk taşına 2013 yılında ulaşıldığı söyleniyor ama bu mihenk taşının gerçekte ne olduğuyla ilgili ayrıntılar sansürlü. (NRO’nun Halkla Münasebetler Ofisi müdür yardımcısı Karen Furgerson, The Verge sitesine gönderdiği bir e-postada mevzuyla ilgili yorum yapmayı reddediyor.) ABD Meclisi Silahlı Hizmetler Komitesinin 2016 yılında ulusal güvenlik başlığıyla gerçekleştirdiği bir oturumda, bu data güdümlü beynin süratli bir özeti de yer alıyordu lakin halka açık yapılan toplantılarda kendisinden bir daha bahsedilmedi. 2018 yılında internete yüklenen bir sunumda Sentient’in o sene devreye gireceği argüman edildiyse de Furgerson, The Verge sitesine sistemin geliştirme evresinde olduğunu söylemişti.
Daire bu yapay beyni yıllardır geliştiriyordu
Furgerson gönderdiği bir e-postada, “NRO Sentient hakkında aleni olarak pek bir şey söylemedi zira bâtın bir program” diyor. “Ayrıca NRO açık oturumlarda nadiren Meclis karşısına çıkıyor.”
Daire bu yapay beyni yıllardır geliştirse de kamuya açık ayrıntılar az bulunuyor. “Yüksek hacimlerde bilgi sindirip işliyor” diyor Furgerson. “Sentient olağan örüntüleri sınıflandırıyor, anormallikleri tespit ediyor ve muhaliflerin muhtemel hareket güzergâhlarının kestirim edilip modellenmesine yardımcı oluyor.” NRO örüntü yahut anormallik örnekleri vermese de; “füze taşınmıyor”a karşılık “bir füze taşınıyor” üzere şeylerin listede olabileceği düşünülebilir. Sentient elindeki bu varsayımlarla uyduların algılayıcılarını hakikat vakitte yanlışsız yere çevirerek hasımlığı (veya görmek istediği şeyi) faaliyet halindeyken yakalayabilir. “Sentient düşünen bir sistem” diyor Furgerson.
Fakat her şey distopik değil: NRO’nun yayınladığı evraklar, Sentient’in uyduları daha verimli ve üretken hale getirebileceğine de işaret ediyor. Ayrıyeten insanları samanlıkta iğne aramaktan kurtararak, derin tahlillere odaklanmalarını sağlayabilir. Ama sorgusuz önyargılar içerebilir, kuşkulu kararlara varabilir ve insan haklarına yönelik telaşlara de yol açabilir. Zımnî tabiatı sebebiyle, bu mümkün sorunlarla ilgili fazla şey bilinmiyor.
“NRO ve İstihbarat Camiası’nın standart uygulaması hassas kaynak ve usulleri ifşa etmemek zira bu türlü ifşaatlar, muhalif ülkelerin onlara karşı koyması bakımından büyük tehlikeleri beraberinde getirir” diyor Furgerson. “Böyle kayıplar ülkemize ve onların müttefiklerine ziyan verir; ABD’nin bilgi üstünlüğünü ve ulusal güvenliğini baltalar. Bu sebeplerle Sentient’e yönelik ayrıntılar bilinmeyen ve hakkında konuşabileceğimiz şeyler sonlu kalıyor.”
En bâtın istihbarat teşebbüslerinin kimilerini genelde uydu programları oluşturmuştu. Uzaydan imaj çeken birinci program olan Corona 1958 yılında başlamıştı ve bu uydu, atmosferden birinci fotoğraflarını 1960 yılının Ağustos ayında çekmişti. Polaroid CEO’su Edwin Land, birkaç gün sonra Beyaz Saray’da fotoğraf sinemasını makaradan çıkarıp Dwight Eisenhower’ın gözleri önüne sermişti. Sovyetler Birliği’nin hava alanlarının ve askeri tesislerinin suretleriydi bunlar.
“İşte manzaralarınız Sayın Başkan” demişti Land.
NRO’nun resmi tarihine nazaran bu büyük ifşa, direkt “keşif uydularının tasarlanması, edinilmesi ve işletilmesinden” sorumlu olan yeni bir ofisin kurulmasına yol açmıştı.
Ertesi yıl NRO resmi olarak kurulmuştu.
1970’li yıllarda daire, Hubble Uzay Teleskobu’na emsal özellikler taşıyan “Keyhole” sınıfı uydular fırlatmaya başlamıştı fakat bunlar öbür galaksiler yerine Dünya’ya hedeflenmişti. NRO’nun yörünge koleksiyonunda uçakların, füzelerin yahut başka sistemlerin test edilmesi ya da işletilmesi sırasında toplanan dataların, ele geçirilen ses, metin ya da manzara irtibatlarının ve radar bilgilerinin olduğunu da biliyoruz. NRO, ABD’nin (bilinen) 150’den fazla askeri uydusundan 50 kadarını işletiyor.
NRO kurulduktan yaklaşık altmış yıl sonra gökyüzü artık aşağıya bakan ve bazıları özel istihbarat firmalarının olan diğer uydularla dolu. Bunlardan biri olan BlackSky, o uyduları kullanarak aslında Sentient’in bilinen ikizi olan bir sisteme bilgi aktarıyor.
13 Haziran 2019’da Hürmüz Boğazı’nda iki petrol tankeri akına uğradığında, BlackSky’ın programı uydularını faaliyete geçirdi ve patlamalardan çıkan duman hala gökyüzüne yükselirken olayın fotoğraflarını çekti. Gemilerin sürüklenen antenlerinin ve lokal haber kaynaklarının bir durum olduğuna işaret etmesi, BlackSky analistlerinin dikkatini İran’ın yakınındaki ağır nakliye rotasına yöneltti.
İçeriden bireyler bu süreci “elden ele” formunda isimlendiriyor: Bir kaynaktan gelen bilgi ihbarı kullanılarak, öbür bir uydu belli bir noktaya bakması için sıraya konuluyor yahut bir uydudan gelen bilgi kullanılarak diğer bir aygıt bilgi toplamak üzere programlanıyor. Bu sürecin ülkü halinde otomatik hale getirilmiş bir sistem her tıp bilgiyi çekiyor, bunları birleştirip mantıklı bir şeye dönüştürüyor, uyduları uyumlu çalışmaları için hizaya sokuyor, bu uyduların datalarını tekrar o tahlil döngüsüne dahil ediyor, daha akla yatkın bir karara varıyor, uyduları yahut öbür algılayıcıları yine yönlendiriyor ve tüm bu süreci tekrar ediyor.
Tüm bunlar gereğince yeterli biçimde yapıldığında, bir firma (veya istihbarat dairesi) geçmiş hakkında büyük ölçüde bilgi toplayabilir, mevcut olayları rakiplerinden daha süratli idrak edebilir ve (belki bir gün) geleceği kestirim edebilir.
Bu noktada Sentient imgeye tekrar giriyor: NRO’dan, ordudan ve bu özel uydu firmalarından gelen ve öbür coğrafik istihbaratla (zaman ve pozisyon bilgisi olan rastgele bir şeyle) birleştirilen tüm bu imajlar, sözün tam manasıyla bir insan ordusunun inceleyebileceğinden çok daha fazlasını içeren devasa ölçüde bilgi meydana getiriyor. NRO, bilgiden oluşan bu itfaiye hortumuyla baş etmek için kısmen yapay zekaya yöneliyor. “Sentient, analistlerin büyük bir data hacmindeki ‘noktaları birleştirmesine’ yardımcı olmayı hedefliyor” diyor Furgerson.
Peki Sentient bu noktaları nasıl birleştirebilir? Tam olarak bilmiyoruz. Yayınlanan evraklarda Sentient’in hangi tıp bilgi kaynaklarından bilgi çekebildiği açık halde söylenmiyor fakat programın her türlü bilgiye ilgi duyduğu muhakkak. Amerikan Bilim İnsanları Federasyonunda araştırmacı ve Devlet Gizliliği Projesinin başkanı olan Steven Aftergood, “İçinde memleketler arası bağlantılardan ele geçirilen elektronik bilgiler, evvelden elde edilmiş imgeler, insan kaynakları yer alıyor olabilir” diyor.
Emekli CIA analisti Allen Thomson daha ileri gidiyor. “Anladığım kadarıyla, niyet edilen ve istenen cevap ‘her şey’” diyor. Manzaralara ek olarak ekonomik bilgiler, hava durumu bilgileri, nakliye bilgileri, Google aramalarından gelen bilgiler, ilaç satın alma bilgileri ve daha fazlasının bulunduğunu söylüyor.
Özel kesimde neler olduğunu düşünelim: BlackSky 25’i aşkın uydudan, 40.000’den fazla haber kaynağından, 100 milyon taşınabilir aygıttan, 70.000 gemi ve uçaktan, sekiz toplumsal ağdan, 5.000 çevresel algılayıcıdan ve binlerce Objelerin İnterneti aygıtından bilgi alıyor. Gelecekte, Dünya’yı gözlemleyen uydu sayısını 60’a çıkarmayı planlıyor. Tüm bu bilgiler, tiplerine nazaran farklı sürece çizgilerine gidiyor. BlackSky, bir haber makalesinden insanları, yerleri, tertipleri ve anahtar sözleri çıkarabiliyor. Bir imajdan, sarsıntıdan sonra hangi binaların hasarlı göründüğünü belirleyebiliyor. İşlenen ancak hâlâ benzeşmeyen tüm bu bilgiler, BlackSky CTO’su Scott Herman’ın “dev bir analitik kaynaştırma mimarisi” olarak isimlendirdiği şeye gidiyor. Bu mimari onları kesimlerin toplamından daha fazlası olan bir şeye dönüştürmeye çalışıyor, uydulara bununla ilgili ne yapacaklarını söylüyor ve olaylar evvelce belirlenen belirli ölçütleri karşıladığında insan analizcileri uyarıyor.
“Sentient’in tam olarak hangi noktaya ulaştığı yahut ulaşacağı belirli değil.”
BlackSky, gerçek hayatta bunları Rus jetlerinin pozisyonlarını takip etmek için kullanabilir. Rus ordusunun uçaklarını park ettiği yerlerin manzaraları şirkette var ve şirket farklı tip uçakların kabataslak formlarını biliyor.
Şirketin ayrıyeten pikselleri seçerek, daima birlikte muhakkak bir kalıbı gösteren biçim tanıma algoritmaları var. Bu algoritmayı ayarlayarak, MiG Fulcrum ve Foxhound uçakları üzere Rus jetlerinin ana sınırlarını çıkarabilir. Uydu imajlarını bu algoritmaya koyduğunuzda, o uçaklardan kaç adedinin pistlerde durduğunu öğrenebilirsiniz. Bu ölçünün ehemmiyetini (“Aleisk’te 45 Fulcrum var ancak Krimsk’te hiç yok”un gerçekte ne manaya geldiğini) anlamak için çok daha fazla bilgi gerekiyor. Sistemin, evvelki müşahedelerden belirlemiş olabileceği jet demografiklerinin geçmişini bilmesi gerekiyor. Ne kadar sık uçtuklarına ve uçtukları yere dair bilgi toplayabilir ve hatta Aleisk civarında rastgele bir gerginlik ya da hareketlilik olup olmadığını öğrenmek gayesiyle haberlere bakabilir: Sistem artık müşterilerinin gereksinim duyduğu bilgiyi toplaması için gerçek vakitli uydularını tam olarak nereye yöneltmesi gerektiğini biliyordur.
BlackSky aslında daha yeni başlıyor ve kendi uydularını fırlatalı çok olmadı. Sisteminin son muvaffakiyetinin ve işe yararlılığının hala kanıtlanması gerekiyor. Ayrıyeten mevcut bilgilere nazaran Sentient’in misal sisteminin ne kadar uzakta olduğu da aşikâr değil. Thomson sistemin daha göz alıcı gayelerinin hâlâ gaye olduğundan şüpheleniyor. “Sentient’in tam olarak ne kadar uzağa gittiği yahut gideceği belirli değil” diyor.
“Geniş bir ölçekte başarılı formda uygulansaydı, muhakkak büyük bir gelişme olurdu” diyor Thomson “ama bunun nitekim olduğunu gösteren rastgele bir işaret görmedim.”
Sentient hâlâ erken kademelerde takılı kalmış olsa dahi; bu türlü bir şeyin var olması bile mahremiyet uzmanları için bir sürü tehlike işareti manasına geliyor. Algoritmalar hakikaten çalışıyor mu? Hangi istikametlere sapma eğilimi gösteriyorlar? Ne kadar yanlışlı müspet bedel üretiyorlar? “Sentient milyar dolarlık uydularımızla ne kadar boşa kürek çekecek?” diye soruyor Aftergood. “Sentient bizi yanlış yola götürebilir ve bunun meydana getireceği etkiyi düşünmek zorundayız.”
NRO, Sentient’in insanları sürecin büsbütün dışında bırakmadığını ve içinde bulunduğu durum üzerinde bir tıp denetim imkanı sağladığını belirtiyor. “İnsanları döngüde tutup istihbarat data ve bilgilerini denetlemelerini sağlamak, algoritmanın performansını izlemenin değerli yollarından biri” diyor Furgerson. “Sentient insan yardımıyla makineden makineye yanlışsız gerçekleşen bir öğrenme sistemi.”
Silikondan mana çıkarmasını istediğinizde, onu hakikat tipte bilgiyle eğitmeniz gerekiyor
Şirketinin çalışmalarından bahseden Herman, silikondan mana çıkarmasını istediğinizde onu hakikat tipte bilgiyle eğitmeniz gerektiğini söylüyor. Algoritmaların radyo kulelerinin neye benzediğini öğrenmesini istiyorsanız lakin onlara yalnızca güneş ışığı altındaki radyo kulelerini gösterirseniz, “kulenin yanında siyah gölge” olduğunu ve bunun temelinde kulenin kuleliğinin ayrılmaz bir kesimi olduğunu düşünürler. Daha sonra bu türlü bir yapının bulutlu havada çekilmiş imgesine bakarlarsa onu hiç tanımazlar.
Bu genel bir örnek olsa bile daha kötü olanlarını hayal edebilirsiniz; “Bomba” sözünün terörist planlarla alakalı olduğunu öğrenen ancak “bombayı patlattı”nın olağan bir tabir olduğunu hiç öğrenmeyen yazılım üzere. Aslında Yapay Zeka’nın başka alanlarda bilge yahut tarafsız olduğu kanıtlanmış değil; bu da genelde beyaz olmayan bireyleri inciten bir şey. Örneğin Amazon’da yüz tanıma yazılımı bayanların ve koyu ciltli insanların cinsiyetlerini tanımakta daima başarısız olmuştu. Analitik firması Palantir, New Orleans polis kuvvetleri için iddia yürüten bir kolluk programı geliştirmiş ama kimi raporlara nazaran yazılımı, amaçtaki azınlıkları adil olmayan biçimde amaç alan bilgilerle beslemiş.
Sentient’in içerisinde hangi yanılsamalar gizleniyor olabilir? Eğitiminde kullanılan datalar nasıldı? Vardığı kararları kim ve nasıl onaylıyor? Şu an bu karşılıklar şeffaf olmasa da Aftergood üzere mahremiyet gözlemcileri sorularını sormaya devam ediyor. “Bunlar, Sentient’in kendi destekçileri yahut sermayedarlarının sormasını yahut cevaplamasını istemediğiniz sorular” diyor Aftergood.
Sentient’in kimi ve neyi izlediğine yönelik sorular da tıpkı ölçüde ısrarcı ve neredeyse cevaplanamayan sorular. Ama programın nereyi gözetliyor yahut gözetlemiyor olabileceğine dair birtakım ipuçları var. NRO gibilerce kullanılan casus uydular, esasen Birleşik Devletler sonlarının ötesindeki dünyaya odaklanma hedefini taşıyor. Ayrıyeten NSA ve CIA dahil öteki istihbarat dairelerinin tersine NRO, ülke içinde kıymetli bir casusluk skandalı yaşamadı. Yakın vakit evvel halk ortasında kurumla ilgili rahatsızlık yaratan en büyük olay, NROL-39 uydusunun fırlatılmasında kullandığı vazife amblemiydi: Amblemde Dünya’yı; temelinde da Kuzey Amerika’yı ağzıyla emen dev, sarı bir ahtapot betimleniyor. Dokunaçları gezegeni sarıyor. Kafadanbacaklının altında bir kemer oluşturan “HER ŞEYE ERİŞİRİZ” sözleri gülümsüyor.
Amblemin önermesine rağmen, NRO ve Sentient’in genel olarak ulaşmaması gereken birtakım yerler var. Gökyüzünde olduğu üzere yeryüzünde de Amerikan vatandaşlarını devletin makul olmayan arama ve el koymalarından koruyan kanunlar var. “Mevcut legal rejimde, ABD içerisinde Sentient kaynaklı bilgi toplama faaliyetlerinin olmaması gerekiyor” diyor Aftergood. “Eğer olursa elbette mahremiyet ve insan haklarıyla ilgili tasalar doğurur. Ayrıyeten toplanan bu bilginin nasıl kullanıldığı ve depolandığı üzere hususla alakalı bir sürü soru işareti ortaya çıkar. Lakin şu an en baştan toplanmaması gerekiyor.”
Yurtiçindeki mümkün gözetmelerle ilgili sorulara cevaben sözcü, NRO’nun istihbarat topluluğunun en kıymetli yönergesine riayet ettiğini belirtiyor: Öteki uygulanabilir kanunların yanısıra 12333 sayılı ABD Başkanlık Kararnamesi‘ne. Bu özel kararname, ABD’de yaşayan bireylerle ilgili ne vakit istihbarat “toplanacağının, tutulacağının ve dağıtılacağının” hudutlarını belirliyor; toplayanların düzgün bir yordam takip etmesi kaidesiyle. Lakin kararnamedeki bu “ABD’yi rahat bırakma” siyasetinin istisnalarından birinin, “Birleşik Devletler’deki belli şahıslara doğrultulmadan, gökten toplanan bilgilerle” elde edilen istihbaratlar olması dikkat cazibeli.
Sırf gözetlemek için gözetlememeleri gerekiyor
Fakat 12333 Sayılı ABD Kararnamesi, istihbarat dairelerinde uygulanan prensiplerin hudutlarını çiziyor ve son yıllarda tomurcuklanan özel Dünya müşahede firmalarına tıpkı formda uygulanmıyor. BlackSky da bunlardan biri. Şirketler teleskoplarını neredeyse istedikleri yere doğrultabilir. ABD hükümeti muhakkak bir alanın fotoğraflanmasını yasaklayıp “deklanşör kontrolü” uygulama hakkını gizli tutsa da hiç bu türlü yapmış değil (ABD hükümeti bazen “çek karşılığı deklanşör kontrolü” olarak bilinen bir uygulama yoluyla bir alan için özel erişim satın alıyor). Özel şirketlerin halka ve başka ülkelere fotoğraf satabileceği çözünürlükler üzerinde hudutlar bulunuyor.
Maxar, Planet ve BlackSky üzere firmalar temel prestijiyle çek defteri gereğince şişkin olan rastgele birinin satın alabileceği manzaralar çekiyor; buna NRO üzere tertiplerin yanısıra siz de dahilsiniz. Hal böyleyken, Aftergood üzere araştırmacıların hâlâ çözmeye çalıştığı kimi farklı türel sorular akla geliyor: NRO ABD’yi gözetlemekle ilgilenseydi ve konutunuza odaklanmak için uydularını istediği üzere kullanamasaydı, bunun yerine yalnızca özel bir firmadan konutunuzun manzaralarını satın alabilir miydi?
NRO, ticari dataların Sentient’teki rolüne ait özel bir karşılık sunmadı. Ancak Aftergood, ödeme yapılan datalarda de hudutların bulunması gerektiğini söylüyor. “Yapacakları şeyin bir halde misyona yönelik olması gerekiyor” diyor Aftergood. “Sırf gözetlemek için gözetlememeleri gerekiyor.”
Sentient’in yaptığı gözetleme şimdilik kapalılığını koruyor. Bu düşünme sistemi yalnızca güvenlik müsaadesi bulunan bireylere konuşuyor lakin Thomson’un söylediği üzere neredeyse her şeyi dinliyor olabilir.
