Düşüncelerim genelde sonu gelmeyen bilgi ırmakları üzere. Ta ki biri altı- yedi saniye evvel tanıştığım bir yabancının ismini sorana kadar; o vakit beynim duruyor. Beyin durması zannettiğinizden çok daha yaygın olabilir. Araştırmacılar zihinlerimizin, hayatlarımızın yüzde 5 ila 20’si boyunca boş kaldığını düşünüyor. Sinirbilimciler boş bir zihnin gizemine renk ve ayrıntı ekleme noktasında kıymetli pürüzlerle karşı karşıya aklıyorlar lakin yeni araştırmada, bu biçimsiz kanıların sonları belirlenmeye çalışılıyor.
Boş zihni tanımlamak
Popular Science Türkçe’de yer aldığı üzere Liege Üniversitesinde çalışan bilişsel sinirbilimci Athena Demertzi, geçenlerde boş zihin araştırmalarına yönelik bir inceleme makalesi yayımladı. Bu tabirin ne manaya geldiğine bir türlü karar verilememişti. Demertzi’nin makalesi ise yedi farklı tarif gösteriyor. Kendisinin boş zihinle ilgili tercih ettiği görüş ise “hiç fikir olmaması intibaı ya da rastgele bir niyet belirtememe”.
Bu yorum taammüden muğlak bırakılmış zira beşerler boş bir zihni belirtirken her türlü lisanı kullanabiliyor. Örnekler ortasında “Ne düşündüğümü hatırlamıyorum” yahut “Dikkat etmiyordum” yer alıyor. Demertzi bu durumun, beynin hafıza üzere öteki süreçlerini çalışmalarına dahil etmeye çalışan araştırmacıların kusur yapmasına sebep olabileceğini söylüyor.
Bu geniş tarif içerisinde Demertzi, sonrasında zihin boşalmasını farklı kısımlara ayırmaya çalışıyor. Ancak çalışma karmaşıklıklarla dolu. Beynin iç işleyişlerini incelemede en sağlam araçlardan biri de işlevsel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) prosedürü. Demertzi, fMRI ile çalışan araştırmacıların taramaya giren deneklerden sık sık “bir şey düşünmemelerini” istediklerini açıklıyor. Demertzi bu türlü yapmanın, beynin orta düzlemi boyunca singulat korteks üzere kısımların faaliyete geçmesine sebep olduğunu söylüyor. Ancak kelam konusu sinyal boş bir zihnin işareti olmaktan fazla fikirleri baskılamak için gereken uğraşın bilişsel bir işareti.
Zihin boşluğunun arkasındaki bir sinyal
Demertzi bu sinyali önlemek için farklı bir strateji denemiş. 2023 yılında yayımlanan bir çalışmaya nazaran bilim beşerinin grubu, tarayıcının içerisinde duran dinlenme halindeki şahısların beyinlerini gözlemlemiş. İştirakçilere rastgele aralıklarla ne düşündükleri sorulmuş. Araştırma kadrosu daha sonra beyinde, iştirakçilerin karşılıklarından saniyeler evvel meydana gelen faaliyet örüntülerini tahlil etmiş. Boş zihin rapor eden bireylerin beyinlerinde farklı bir sinyal görülmüş. Kelam konusu sinyal, beyin ağlarının anlık biçimde eş güdümlenmesini içeren bir örüntü. “Hepsi devre dışıydı” diyen Demertzi, bu sinyalin uyku yahut anestezi sırasında da görüldüğünü ekliyor.
Bulgular, zihin boşluğu ve beyinlerimizin yaşadığı ikazım düzeyi ortasında güçlü bir ilişki kuran başka araştırmacılarca da destekleniyor. İhtarım düzeyleri düşük olduğunda, zihin boşluğu periyotlarının görülme mümkünlüğü yükseliyor. Bu durumun, kesintisiz bir fikir akışının sürmesi için yüksek ikazım gerekmesinden kaynaklandığı ileri sürülmüş.
Fakat çok yüksek bir ihtar durumunu müdafaanın bir maliyeti olabilir. Bu odaklanma durumu yüksek düzeylerde tepetaklak olup performansı baltalayan anksiyeteye dönüşüyor. Demertzi, bu anksiyete durumlarının tekil fikirleri bulanıklaştırabilen ve hatırlanmalarını zorlaştırabilen fikir akınına yol açabileceğini belirtiyor makalesinde ki bu da öbür bir zihin boşluğu biçimi.
Zihin boşluğu ve DEHB
Demertzi için sonuncu soru, boş zihnin en başta neden meydana geldiği. Araştırmacılar bunu hâlâ çözmeye çalışıyor ama Demertzi, uyku ve ihtarım kontağının bir ipucu olabileceğini öne sürüyor. “Uyuduğumuzda” diyor Demertzi, “Nöronlarımız gün boyunca biriken şeyleri glimpatik sistemden atarak dinleniyor.”
Demertzi, (bazı uyku sinirbilimcilerinin karşı çıktığı) bu toksin temizleme fonksiyonunun uyanık olduğumuzda da kısa devirler halinde gerçekleşiyor olabileceğini söylüyor. Bilişsel kabiliyetimizdeki bu “molaları” zihin durması halinde fark ediyoruz. Nihayetinde bu boşluklar, uyanık kaldığımız vaktin geri kalanında beynimizin yüksek fonksiyon sürdürme hali olabilir. “Beyinlerimiz biraz yardım etmezse, daima uyanık bir hayatı nasıl devam ettirebilirsiniz?” diyor Demertzi.
